آشنایی با انواع مواد

منظور  از مواد اعتیاد آور چیست؟
مواد اعتیاد آور موادی هستند که از ترکیبات مواد شیمیایی و یا مواد طبیعی بدست می‌آیند و در صورت مصرف موجب وابستگی فرد به آن ماده می شوند. این مواد پس از مصرف موجب تغییر خلق یا رفتا در فرد مصرف کننده شده و به شکل های مختلفی از جمله خوردن، تزریق و یا دود مصرف می شوند. دسته‌بندی مواد اعتیاد آور یا در گویش عام، مواد مخدر، به روش‌های متعددی صورت می‌گیرد. در علم پزشکی و داروشناسی، یک ماده اعتیاد آور می‌تواند بر اساس ساختار شیمیایی که دارد و یا بر اساس تأثیرات، عوارض و شرایطی که در اثر مصرف ایجاد می‌کند طبقه‌بندی گردد. مواد اعتیاد آور به صورت طبیعی و یا شیمیایی به وجود می‌آیند. بعضی از این مواد خواص دارویی داشته و در پزشکی برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله برای ترک اعتیاد مواد مخدر ، بیماری‌های اعصاب و روان، تسکین درد و … استفاده می‌شوند. در هر صورت این مواد چه جنبه پزشکی داشته باشند و چه غیرپزشکی، اعتیاد آور هستند.

بر اساس مصوبات سازمان قانون گذاری کنترل مواد آمریکا (CSA)، مواد اعتیاد آور اغلب به 5 دسته زیر تقسیم می‌شوند:

1. مخدرها – Narcotics
2. کند کننده ها یا آرام بخش ها – ‌Depressants
3. محرک‌ها یا تحریک کننده‌ها – Stimulants
4. توهم‌زاها – Hallucinogens
5. آنابولیک استروییدها – Anabolic Steroids

همه این مواد، به غیر از دسته آنابولیک استرویدها جزء مواد روان گردان محسوب می‌شوند، به این معنی که بر روی یک یا چند مورد از قوای ذهنی مانند خلق و خو، احساسات، افکار، ادراک، حافظه، شناخت و رفتار اثر می‌گذارند. علاوه بر این، استفاده از این داروها می‌تواند مشکلاتی برای سلامت جسمانی و روحی فرد مانند سیروز کبدی یا التهاب کبد، جنون ناشی از مصرف حشیش، مشکلات اجتماعی مانند برچسب زدن‌های اطرافیان و جامعه، مشکلات شغلی، مالی و همچنین مشکلات کیفری و قانونی ایجاد کند.

بر اساس اعلام اداره مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده آمریکا (DEA)، مصرف مواد در هر یک از دسته‌بندی‌های گفته شده منجر به وابستگی به مواد به دو صورت وابستگی جسمی و وابستگی روانی می‌شود.

سوء مصرف از مواد
سوء‌ مصرف هر ماده‌ای باعث تغییر حالت در فرد می‌شود. ملاک برای تشخیص این که ماده‌ای مورد سوء‌ مصرف قرار گرفته یا نه، به میزان مصرف نیست، بلکه میزان اثری است که این سوء مصرف روی فرد و زندگی اجتماعی او باقی می‌گذارد. نیاز به مصرف مواد روان‌گردان گوناگونی که فرد به آن وابسته است را نمی‌توان ساده‌انگارانه، نادیده گرفت. گاهی و در مورد برخی از مواد اعتیاد آور مانند: هرویین، آمفتامین و غیره، شدت این نیاز به حدی است که نه تنها فرد ممکن است مرتکب انواع جرایم شود، بلکه جانش نیز در خطر قرار می‌گیرد. تعریف سوء استفاده از مواد بر اساس مقدار و میزان ماده مصرف شده مشکل است. باید توجه کرد، که فرد به واسطه مصرف این ماده چقدر در زندگی دچار مشکل شده است. چنان‌چه به واسطه استفاده از این مواد اختلالی در تحصیل، شغل یا ارتباطات بین‌فردی به‌وجود آید، آنگاه فرد دچار سوء مصرف مواد شده است. بنابراین سوء استفاده از مواد الگوی غیر انطباقی مصرف مواد است که موجب ناراحتی یا تخریب قابل ملاحظه بالینی شده و با یک یا چند علامت از علایم زیر تظاهر می‌کند:

1. مصرف مکرر مواد که منجر به ناتوانی در برآوردن تعهدات مربوط به نقش فرد در محل کار، مدرسه یا خانه شود.
2. مصرف مکرر مواد در موقعیت‌هایی که در آن‌ها مصرف ماده از نظر فیزیکی خطرناک است.
3. مشکلات قانونی مکرر مربوط به مواد .
4. مصرف مداوم مواد با وجود مشکلات پایدار یا عود کننده اجتماعی یا بین‌فردی که ناشی از تأثیرات ماده بوده یا بر اثر آن تشدید شده‌اند.

چگونه وابستگی به مواد اعتیاد آور اتفاق می‌افتد؟
وابستگی به مواد افیونی سیری تدریجی و مزمن دارد:

1. مرحله اول: تجربه ماده مخدر است که به‌دنبال کنجکاوی و اصرار دوستان صورت می‌گیرد.
2. مرحله دوم: مصرف تفریحی و تفننی است. از آن‌جا، مصرف اولیه مواد اغلب با احساس لذت و یا رهایی از رنج همراه است، لذا به‌عنوان یک تجربه خوشایند تکرار می‌شود.
3. مرحله سوم: مرحله سوء مصرف است. در این مرحله مصرف مواد و رفتار موادجویانه فرد بر یک یا چند بخش از زندگی فرد تأثیر نامطلوب می‌گذارد.
4. مرحله چهارم: وابستگی به مواد است، مرحله ای که فرد به علت پیدایش حالت تحمل، هر چند وقت یک بار مقدار مصرف ماده را بالا می‌برد و در صورت کاهش و یا قطع مصرف ماده دچار علایم ترک می‌شود.

دسته بندی رایج مواد اعتیاد آور

یکی از دسته‌بندی‌های رایج در موضوع مواد اعتیاد آور و به طور کلی‌تر داروها، دسته‌بندی شیمیایی مواد می‌باشد که در زیر به شکل مختصر توضیح داده شده است:

مواد کند کننده‌ها یا آرام بخش‌ها (Depressants):

مواد آرام بخش، داروهای مهارکننده و یا کاهش دهنده سرعت فعالیت‌های مغز و اعصاب می‌باشند که مستقیماً بر روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گذارند تا حس آرام بخش و تسکین دهنده ایجاد کند. کند کننده‌ها موجب کاستی فعالیت سیستم اعصاب مرکزی می‌شوند. این دسته شامل، باربیتورات‌ها، (فنوباربیتال، تیوپنتال، بوتال بیتال)، بنزودیازپین (آلپرازولام، دیازپام، کلونازپام، لورازپام، میدازولام)، الکل و گاما – هیدروکسی‌ بوتیریک (GHB) می‌باشد. مصرف این داروها برای تسکین اضطراب، بهبود خواب و کنترل تشنج استفاده می‌شود. نتیجه استفاده از این مواد، آرامش و افت رفتاری است

محرک‌ها یا تحریک کننده‌ها (Stimulants):

موادی هستند که موجب افزایش فعالیت و سرعت سیستم عصبی مرکزی می‌شوند. مواد محرک باعث می‌شود که فرد مصرف کننده احساس انرژی زیاد، تمرکز و هوشیاری داشته باشد. این دسته از مواد باعث می‌شوند فرد احساس دوگانه، خشم و یا پارانویا داشته باشد.

رایج‌ترین مواد محرک موجود در جهان عبارتند از کوکائین، کراک، آمفتامین و مت آمفتامین. با توجه به آخرین گزارش جهانی اعتیاد توسط دفتر جرم و اعتیاد سازمان ملل متحد، محرک‌های مشتق شده از آمفتامین، مانند اکستازی و مت آمفتامین، بعد از ماری جوانا رایج‌ترین مواد مخدر در جهان می‌باشند. همچنین در دسته‌بندی داروها، نیکوتین به عنوان یکی از مواد اصلی موجود در سیگار، در این طبقه‌بندی از مواد قرار می‌گیرد.

مواد توهم زاها (Hallucinogens):

این دسته از مواد با عنوان مواد روان‌گردان (Psychedelic) نیز شناخته می‌شوند. این مواد بر روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گذارند و موجب تغییر ادراک فرد از واقعیت، زمان و مکان می‌شوند. توهم زاها ممکن است موجب شوند فرد دچار توهم شده و چیزهایی را ببیند و یا بشنود که وجود ندارند و یا این‌که شرایط و موقعیت‌های غیرواقعی را برای خود تجسم کند. بعضی از مواد توهم زا عبارتند از سیلوسایبین Psilocybin (موجود در قارچ های جادویی – Magic Mushroom)، ال‌اس‌دی LSD (Lysergic Acid Diethylamide – اسید لیزرجیک دی اتیل آمید: دارویی که از نوعی قارچ به نام ارگوت به دست می‌آید)، پیوت Peyote (یک نوع گیاه دارویی دارای ماده شیمیایی مسکالین)، دی متیل Dimethyltryptamine (DMT یک ماده توهم زای طبیعی از خانواده تریپتامین)

مواد افیونی یا مخدرها (Opioids):

مواد افیونی، موادی هستند که از طریق گیرنده‌های عصبی اپیوئید بر روی بدن تأثیر می‌گذارند. دارای اثرات مخدر بوده، یعنی دردزدا و خواب‌آور هستند. افیون‌ها مواد شیمیایی طبیعی هستند که در خشخاش یافت شده و دارای اثر مخدر می‌باشند. واژه شبه افیونی به خانواده وسیع‌تری از مواد تعلق دارد که شامل این مواد افیونی هم شده و نیز انواع مختلف ترکیبی دیگری می‌شود‌ که توسط متخصصین شیمی به وجود می‌آیند. مثل: متادون، پی‌تیدین و موادی با همان اثرات که به صورت طبیعی در مغز تولید می‌شوند (از جمله انکفالین، بتااندورفین و دی نورفین). مواد شبه افیونی در انسان تولید احساس سرخوشی همراه با خواب‌آلودگی و تنفس آرام می‌کند. علایم ترک این مواد نسبت به باربیتورات‌ها و یا الکل می‌تواند شدیدتر باشد.

افرادی که مصرف مواد شبه افیونی را متوقف می‌کنند ظرف 6 تا 12 ساعت این علایم را از خود نشان می‌دهند: خمیازه، تهوع و استفراغ، احساس لرز و سرما، دردهای عضلانی، اسهال و بی‌خوابی که موجب به وجود آمدن اختلال در عملکردهای شغلی، تحصیلی و… فرد می‌‌شود. علایم از یک تا سه روز دوام یافته و فرایند ترک کامل در حدود یک هفته به طول می‌انجامد. تجربه “اوج” که توسط مصرف‌کنندگان این مواد حاصل می‌شود، از فعالیت سیستم طبیعی شبه‌افیونی بدن ناشی می‌شود. به‌عبارت دیگر مغز مواد شبه‌افیونی خودش را مثل انکفالین‌ها و اندورفین ها دارد که اثرات مخدر دارند.

مصرف موادی چون هرویین، تریاک، مورفین یا دیگر مواد شبه‌افیونی موجب فعال شدن این سیستم می‌شود. کشف این سیستم طبیعی افیونی گام نخست و عظیمی در رشته داروشناسی روانی شد. به واسطه این کشف نه تنها مطالعه بر روی اثرات این مواد اعتیادآور بر روی مغز وسعت یافت، بلکه منتهی به اکتشافات مهمی شد که نتیجه آن کمک به افراد وابسته به این داروها شده است.

داروهای مخدر، رایج‌ترین داروهای پزشکی تجویز شده در جهان هستند و معمولاً برای درمان درد و سرفه استفاده می‌شوند. این دسته از مواد شامل هروئین، کدئین، مرفین، فنتانیل fentanyl (داروی بیهوشی، ضد درد و آرام بخش) هیدروکودون Hydrocodone (یک شبه افیونی نیمه مصنوعی شده از کدئین، یکی از آلکالوئیدهای مواد مخدر موجود در تریاک است) می‌باشند.

مواد استنشاقی (Inhalants):

این گروه از مواد اعتیاد آور یک دسته بسیار گسترده را شامل می‌شوند که یک ویژگی اصلی در آن‌ها مشترک می‌باشد و آن هم مصرف استنشاقی این نوع از مواد است. بسیاری از مواد موجود در این دسته می‌توانند به شکل بخار و گاز در دمای معمولی اتاق موجود باشند. همچنین بسیاری از این مواد ممکن است در اقلام موجود در منزل هر فردی باشد. مواد استنشاقی یکی از عواملی است که مکرراً موجب آسیب رسانی، مشکل و خطر برای کودکان و نوجوانان در منزل می‌شود. این نوع مواد شامل رنگ، چسب، تینر و رقیق کننده رنگ، بنزین، جوهر خودکار، مارکر و غیره می‌باشد. اگرچه در نهایت تمام این مواد از طریق ریه وارد جریان خون می‌شوند اما روش‌های دقیق مصرف آن‌ها ممکن است با هم متفاوت باشند مانند: sniffing (بو کشیدن عمیق ماده استنشاقی – اسنیف کردن)، اسپری، huffing (قرار دادن پارچه آلوده به ماده استنشاقی روی بینی و دهان و تنفس عمیق)، bagging (جمع کردن ماده استنشاقی داخل پاکت یا پلاستیک و قرار دادن آن بر روی دهان و بعد تنفس عمیق محتوای داخل آن) و غیره .

کانابیس ها (Cannabis):

کانابیس داروی مشتق شده از گیاهی با همین نام و در فارسی با عنوان گیاه شاهدانه می‌باشد و رایج ترین ماده اعتیاد آوریست که در جهان به صورت غیر قانونی استفاده می‌شود. هرچند مصرف مشتقات این گیاه در برخی از کشورهای جهان، با ضوابط خاص، قانونی شده است. این ماده از طریق گیرنده‌های کانابینوییدی در مغز اثر کرده و مانند مواد توهم زا بر روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گذارد. ماده کانابیس در انواع و شکل های مختلفی از قبیل بنگ، حشیش، گراس، وید، علف، ماری جوانا، گانجا، چرس و غیره مصرف می‌شود که البته بعضی از این اسامی صرفاً نام گذاری‌های متفاوت بر روی این ماده در مناطق مختلف جهان می‌باشد و در نحوه تولید آن تفاوت چندانی وجود ندارد.

انجمن روانپزشکی آمریکا ارزیابی مواد را در پنج سطح طبقه‌بندی کرده است که از سطح یک تا پنج از امکان سوء مصرف کنندگی مواد کاسته و به فواید پزشکی آن افزوده می‌شود:

سطح 1: موادی را شامل می‌شود که امکان سوء مصرف بالایی دارند و دارای سودمندی پزشکی پایین هستند. هروئین و مواد توهم زا در این سطح قرار می‌گیرند.

سطح 2: شامل تریاک، مرفین، کدئین و آمفتامین ها است.

سطح 3: آسپیرین کدئینه، و پی‌س‌پی به عنوان مواد سطح سه طبقه‌بندی می‌شوند.

سطح 4: فنوباربیتال و دیازپام (والیوم) از مواد سطح چهار هستند.

سطح 5: ترکیبات کدئینه به عنوان مواد سطح پنج هستند که سودمندی پزشکی بالا و امکان سوء مصرف پایینی دارند.

طبقه‌بندی های انجام شده نشان دهنده آن است که مواد را می‌توان بر اساس تأثیر آن بر بدن یا میزان مسمومیتی که ایجاد می‌کند، تقسیم بندی کرد. همچنین میزان اثرات درمانی و سوء مصرف از یک ماده نیز می‌تواند مبنای دسته‌بندی مواد باشد. یک روش دیگر دسته‌بندی مواد بر مبنای منشاء آن ماده است که به شکل زیر تعریف می‌گردد:

1. موادی که منشأ طبیعی دارند مانند تریاک، شاهدانه.
2. موادی که جنبه درمانی دارند ولی عملاً از آن‌ها استفاده نادرست می‌شود مثل خواب آورها، آمفتامین‌ها.
3. موادی که طی انواع پژوهش‌ها به دست آمده‌اند مثل ال‌اس‌دی LSD و یا از آن‌ها استفاده غیر معمول می‌شود مثل حلال‌های فرار.
4. یک نوع دیگر از طبقه‌بندی مواد بر اساس پیامدهای رفتاری مصرف آن ماده توسط فرد معتاد می‌باشد که به شرح ذیل تعریف می‌گردد:
5. مواد نشئه‌زا (euphorics) که هیجانات و برخی دریافت‌های حسی را تخفیف می‌دهد، مثل تریاک و کوکائین.
6. مواد خیال انگیز که توهمات را تقویت می‌کند، مثل ال‌اس‌دی و حشیش.
7. مواد سکرآور که نخست باعث تحریک و سپس افسردگی می‌شود، مثل الکل و حلال‌های فرار.
8. موادی که سبب خواب آلودگی می‌شود، مثل باربیتورات‌ها.
9. موادی که تحریک کننده فعالیت‌های روانی هستند، مثل دخانیات، قهوه و چای.

انجمن روانپزشکی آمریکا، اختلال‌های مربوط به مواد اعتیاد آور را در یک محور طبقه‌بندی کرده است. انواع اختلال‌های مربوط به مواد در آخرین چاپ انجمن روانپزشکی آمریکا (DSMTV-TR) شامل موارد ذیل می‌باشد:

1. مصرف مواد مخدر
2. اختلال‌های مصرف الکل
3. اختلال‌های مصرف آمفتامین (یا مواد وابسته)
4. اختلال‌های مصرف کوکایین
5. اختلال‌های مصرف حشیش
6. اختلال‌های مصرف کافئین
7. اختلال‌های مصرف توهم زاها
8. اختلال‌های مصرف مواد استنشاقی
9. اختلال‌های مصرف نیکوتین
10. اختلال‌های مصرف مواد افیونی
11. اختلال‌های مصرف فن سیکلیدین (یا مواد وابسته)
12. اختلال‌های مصرف مواد مسکن، خواب آور یا اضطراب زدا
13. اختلال‌های مصرف مواد چندگانه (polysubstance)
14. اختلال‌های مصرف سایر مواد (یا مواد ناشناخته) مثل استروییدهای آنابولیک یا آنتی هیستامین‌ها

برگرفته از axonclinic